Wat is mooi? Filosoferen met kleuters

Is filosoferen met kleuters niet heel moeilijk? Nee, dat valt best mee. Stel vragen, geef samen antwoorden en stel dan nog meer vragen. Na het lezen van deze blog kun je meteen beginnen met filosoferen in je klas.

Stap 1: Begin met een goede vraag

Een goede vraag om mee te beginnen is:

• Wat is mooi?

Door ergens het etiket mooi op te kleven, klasseren we het in het magazijn van de mooie dingen. Je zegt of hoort tien keer per dag dat iets mooi is: tekeningen, truitjes, liedjes, verhaaltjes. Elke keer dat je iets mooi noemt, kleef je er een etiket op. Om met het filosofische gesprek te beginnen, kun je vragen wat de kinderen mooi vinden. Laat de kleuters mee plakken: op het hoofd van Samia, de benen van de juf en Jefs bril. Alles mag, kleven maar!

Drie stickers

Geef elke kleuter drie stickers die ze op iets mogen plakken dat ze mooi vinden. Ze krijgen er niet meer. Dus ze moeten goed nadenken waar ze het op willen kleven.

Welke vervolgvragen zullen opduiken?

• Wat vind ik echt mooi?
• Ik heb maar drie stickertjes. Wat vind ik het mooist?
• Waarom vind ik dat eigenlijk mooi?
• Hé, dat vind ik ook mooi, maar er hangt al een klever op? Vervolgvraag: kan het dat Yousra iets mooi vindt dat jij ook mooi vindt?
• Paolina heeft een klever op mijn appel gehangen. Mag ik hem nu nog opeten? Antwoord: we nemen een foto van de appel, dan mag de plakker daarop. Of: misschien is wat er overblijft van de appel ook mooi genoeg om een sticker op te plakken.

Leg alles op tafel

Verzamel al het moois op een tafel of in de kring. Van wat te groot, te zwaar of te delicaat is, maken we een afbeelding.

Stap 2: de betekenis van mooi

Nu gaan we naar de betekenis van ‘mooi’ graven. Een aantal vragen dringen zich automatisch op. Een fijne starter is:

• Wat hebben deze mooie dingen gemeen?

Criteria verzinnen

Kleuters, gaan wellicht spontaan voorwerpen uit de kring opsommen. Laat je niet frustreren, ze moeten er nog inkomen. Los het op door de vraag opnieuw te stellen:

• Ik heb niet gevraagd wat je mooi vindt. Dat weet ik al: jullie vinden alles wat hier ligt mooi. Maar wat maakt die tekening mooi? En de trui van Sara? Wat vind je er mooi aan? Waarom zijn ze mooi volgens jou?

Als je het nog niet gekregen had, dan krijg je nu wel wat kenmerken of criteria. Je kleuters noemen ongetwijfeld kenmerken op die voor een aantal voorwerpen opgaan, maar niet voor alles. Ze glanzen, ze hebben mooie kleuren, ze zijn groot, zacht. Sluitende antwoorden zijn het niet, maar dat hoeft ook niet.

Doordenken over de criteria

Toets samen de antwoorden. Trek een aangereikt criterium eens door. Bijvoorbeeld het criterium ‘rond’. Splits de dingen op in ronde dingen en niet ronde dingen. Je krijgt dan protest, dat weer nieuwe vragen oplevert.
Je kunt het protest ook zelf veroorzaken door er iets bij te leggen dat wel aan dat ene criterium voldoet, maar waarvan je zeker weet dat niemand het spontaan mooi zal vinden. Bij het criterium ‘rond’ doet een lekke bal waarvan de tekening helemaal afgesleten is prima dienst. ‘Kinderen, hoe konden we de bal vergeten?’ Als ze weerwerk bieden zit je goed.

Vervolgens kun je het herhalen met een ander criterium, waardoor je een andere, even willekeurige opdeling krijgt. Bij het toekennen van de criteria komen jullie erachter dat die nooit voor alle mooie dingen opgaan.

Je komt er niet uit

Hier kom je op het punt dat de kleuters criteria zullen toevoegen. Dat is makkelijk voor jou als gespreksleider: je kunt ze alle spullen laten selecteren die aan twee criteria voldoen. Gegarandeerd blijft er een probleem, want er zullen mooie dingen uitgesloten blijven.
Als gevolg daarvan zullen de kleuters onderscheid gaan maken tussen wat de een mooi vindt en wat de ander. Dat de een de trui mooi vindt en de ander niet, roept weer nieuwe vragen op.

Is de trui van Sara nu mooi of niet?

Er ontstaat discussie. Fijn zo. Vraag hen vooral te argumenteren.

• Waarom is hij mooi?
• Waarom niet?

Niet alleen de eindoordelen zullen verschillen, ook de criteria. En als je wat peutert, zullen ze zelf de relevantie van hun criteria weer in twijfel trekken.

Wie beslist wat mooi is?

• Jij zegt dat een rolkraag mooi is? Vinden jullie dat ook?
• Wat nu? Sommigen van jullie zeggen dat een rolkraag mooi is, anderen vinden van niet. Kan dat wel?
• Wie beslist? Laten we de meerderheid beslissen? Of moet ik het aan de directeur vragen? Aan jouw mama, zeg je? Waarom aan jouw en niet aan mijn mama? Of aan Nicole van het secretariaat?
• En wat als Nicole het een mooie trui vindt? Vind jij hem dan ook mooi? Nee?

Stap 3: over smaak valt niet te twisten

Schoonheid is geen ingebakken eigenschap van sommige voorwerpen, maar een kenmerk dat iemand er aan toekent. Over kleuren en smaken valt niet te twisten, luidt de volkswijsheid waar je hen naartoe geleid hebt. De verleiding is groot om de voor de hand liggende conclusie voor ze te trekken, maar je kunt er beter voor zorgen dat de kleuters daar zelf toe komen. Het spreekwoord mag je aan het einde van het gesprek natuurlijk wel meegeven.

Leren denken

Deze manier van filosoferen komt overeen met de instructional support die goed kleuteronderwijs volgens Robert Pianta kenmerkt. Hilde Stroobants en Caroline Vancraeyveldt schreven hierover een boeiend blogbericht.
Hoewel je nooit precies weet waar je zal uitkomen, kan het proces bijzonder leuk en leerrijk zijn voor de kinderen. Je zal hun geest op scherp zetten, hen doen nadenken over zaken waar ze eerder nog niet bij stilstonden. Straffer nog, je doet hen nadenken over hoe ze denken waardoor ze hopelijk beter denken. Het leerrijke zit meer in het denkproces dan in het denkproduct. Wat gedacht wordt, is ondergeschikt aan hoe er gedacht wordt. Een verbeterd denkproces is het product. Oei, dit klinkt verdacht filosofisch.

Follow up

Er zijn meerdere mogelijkheden om na het gesprek over mooie dingen verder te filosoferen.

1. Abstract schilderij

Begin het gesprek een tweede keer vanuit een abstract schilderij.
Veel kinderen en volwassenen vinden dat een mooi kunstwerk nauwkeurig de werkelijkheid weergeeft. Haal er foto’s bij en stel opnieuw vragen. Is elke scherpe foto mooier dan eender welk schilderij? Moet een kunstwerk eigenlijk mooi zijn?

2. Objectieve criteria

Je kunt ook de vraag stellen of er toch geen objectieve criteria te vinden zouden zijn om iets mooi te vinden.
Wat maakt dat iedereen een wijsje graag hoort? Of die ogen mooier vindt dan die?

3. Vergankelijkheid

Of zet een boom op over permanentie en vergankelijkheid van schoonheid. Is schmink mooi? Wat drukt het uit? Is oud lelijk? Wordt iets mooier na inzicht? Een uitdagende vraag is vaak een goede insteek, maar een prikkelend beeld kan ook zijn.

Proberen in plaats van lezen

Boeken aanraden is niet simpel. Ik nam er een aantal door en stelde vast dat het opzet van filosoferen vaak herhaald wordt, net als de aangeboorde thema’s en richtlijnen. Mijn advies is dus: dicht bij huis beginnen, bij schoonheid bijvoorbeeld. Als het lukt, geeft dat vertrouwen en goesting om het te herhalen met meer richtlijnen die je na je eerste ervaringen wellicht niet langer afschrikken.